1821 - 2021: η παιδεία στο προσκήνιο
Η φετινή σχολική χρονιά, 2020-2021, δεν είναι σαν όλες τις άλλες που πέρασαν. Η ιδιαιτερότητά της οφείλεται τόσο στις ανατροπές που προκάλεσε η πανδημία του κορωνοϊού όσο και σε μία τόσο σημαντική επέτειο για το παρόν και το μέλλον των Ελλήνων, τη συμπλήρωση 200 ετών από την Ελληνική επανάσταση και παλιγγενεσία. Εμείς, λοιπόν,…… έφηβοι 14 ετών, παιδιά του Β4 του Β Αρσακείου-Τοσιτσείου Γυμνασίου Εκάλης, δεν πτοηθήκαμε από τις δυσκολίες, απλώς προσαρμοστήκαμε και αποφασίσαμε να σκύψουμε σε κείμενα που αποτελούν ιστορικές πηγές της προεπαναστατικής και επαναστατικής περιόδου και να προσεγγίσουμε το θέμα που εμάς, ως μαθητές και μαθήτριες που είμαστε, μας απασχολεί και μας αφορά άμεσα, την εκπαίδευση και την παιδεία γενικότερα.
Συζητήσαμε
- για το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού που ανέδειξε την εκπαίδευση ως μέσο για τη συνεχή πρόοδο του ανθρώπου,
- για τους Έλληνες λογίους που μίλησαν για τις βασικές αρχές του διαφωτισμού, το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία της σκέψης και στην έκφραση
- για τα σχολεία που λειτουργούσαν χωρίς οργανωμένο θεσμικό πλαίσιο αλλά με την πρωτοβουλία της εκκλησίας και ανθρώπων φιλομαθών Και ευεργετών
- για το ρόλο του δασκάλου, για τις δυσκολίες των μαθητών, για τα μαθήματα που διδάσκονταν, για το πότε, πώς και ποιοι κατάφερναν να προχωρήσουν.
- Κυρίως όμως συζητήσαμε και αντιληφθήκαμε τον ρόλο που διαδραμάτισε η παιδεία στον ελληνικό αγώνα του 1821 για την εθνική παλιγγενεσία και ανεξαρτησία. Με τα μάτια και τη σκέψη τη δική μας αναλογιστήκαμε πόσα πράγματα σε σχέση με την παιδεία έχουν αλλάξει σήμερα. Κάτι όμως παραμένει ίδιο: Μια σκέψη, μια ιδέα που βρίσκει τη ρίζα της 200 χρόνια πριν, φωτίζει και εμάς τους πολίτες του 21ου αιώνα:
Τα παιδιά του Β4 μελέτησαν, προβληματίστηκαν, συζήτησαν, έγραψαν
Από τα Απομνημονεύματα του Γεωργίου Ψύλλα
Ο Γεώργιος Ψύλλας ήταν μία από τις πιο ευγενικές μορφές του αγώνα της ανεξαρτησίας και της μετεπαναστατικής πολιτικής ζωής της Ελλάδας. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1894 από φτωχή οικογένεια και από μικρός διακρίθηκε για την εξυπνάδα και τη φιλομάθειά του. Γρήγορα ξεχώρισε και στάλθηκε από τη Φιλόμουσο Εταιρεία της Αθήνας για ευρύτερες σπουδές στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα να αποκτήσει άρτια επιστημονική κατάρτιση. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση του 1821, βρισκόταν στο Βερολίνο. Ύστερα από πολλές περιπέτειες, τον Απρίλιο του 1821, επέστρεψε στην πατρίδα για να συμμετάσχει ενεργά στον Εθνικό αγώνα. Πήρε μέρος σε εθνοσυνελεύσεις, ενώ το 1824 εξέδωσε την πρώτη Αθηναϊκή εφημερίδα, την Εφημερίδα των Αθηνών. Κατέλαβε σημαντικές θέσεις τόσο στα χρόνια του κυβερνήτη Καποδίστρια όσο και κατά την περίοδο του Όθωνα υπηρετώντας την πατρίδα άλλοτε ως υπουργός Εσωτερικών ή Εκκλησιαστικών και Δημόσιου Εκπαιδεύσεως, άλλοτε ως Νομάρχης Αττικής, Βοιωτίας και Εύβοιας, άλλοτε ως σύμβουλος της επικρατείας. Πέθανε το 1878.
Τα πρώτα γράμματα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, λίγο πριν την επανάσταση.
Ενθυμούμαι ότι ο πατήρ μου Παντολέων Ψύλλας ήταν απών εις την Αίγυπτον, στρατολογηθείς ως ναυτικός στρατιώτης στην υπηρεσία της Πύλης. Ενθυμούμαι ότι η μήτηρ μου Ισιδώρα επροσπάθει να με τοποθετήσει εις το εργαστήριον υποδηματοποιού τινός, γνωρίμου της και φίλου ίσως του πατρός μου διά να μην τρέχω εις τους δρόμους ατακτών και διά να διδαχθώ την τέχνη του υποδηματοποιού. Ενθυμούμαι πάλι ότι έχων φίλον τον πρωτότοκον υιόν του γείτονος Ελευθερίου Μάνδρα, τέκτονος και κτηματίου, και ζητήσας αυτόν Δευτέρα τινά της εβδομάδος και μη ευρών αυτόν εις την οικίαν του, πληροφορηθείς δε παρά της μητρός του ότι ετοποθετήθη εις το σχολείον το οποίο διεύθυνεν ο της ενορίας εφημέριος Βησσαρίων, οικονόμος το αξίωμα και πνευματικός και ράπτης χωρικών ενδυμάτων, κατοικών δε και διδάσκων και εργαζόμενος εντός του ευρυχώρου της εκκλησίας περιβόλου, προσήλθον και εγώ με τον σκοπόν να ιδώ τον φίλον μου Μήτρον. Κύψας παρά την θύραν του διδακτηρίου ειδών αυτόν καθήμενον μεταξύ πολλών και άλλων παιδίων και κρατώντα εις χείρας την πινακίδα. Τότε ο εφημέριος και διδάσκαλος όστις εγνώριζεν ίσως όλα τα μέλη των οικογενειών του μικρού ποιμνίου της ενορίας του, κατανοήσας με, καλεί εξ ονόματος να τον πλησιάσω και να αποφασίσω να μάθω γράμματα. Με εκάθισε πλησίον, μοι προσέφερεν ολίγα σύκα και μου έγραψεν εις την πινακίδα τα 24 γράμματα του αλφαβήτου. Μετ’ ολίγας στιγμάς ειδών ότι εξέμαθον το τακτικόν αλφάβητον, μού έγραψε και το σύνθετον. Αλλά και τούτο μέχρι της μεσημβρίας το έμαθα και εγνώρισα καλώς τα γράμματα. Η μήτηρ μου αναζητούσα με εις τας γειτονικάς οικίας, ήλθεν εις το σχολείον και με εύρε παρά το πλάγιον του διδασκάλου, μεταξύ των 15 έως 20 παιδίων των διδασκομένων τα γράμματα. Τότε προετράπη και αύτη από τον διδάσκαλον να μου αγοράσει αμέσως μίαν φυλλάδα. Ούτως ονομάζετο το πρώτον έντυπον βιβλίον της μαθήσεως των γραμμάτων.
- Περίεργη και ασυνήθιστη για μας σήμερα η μεγάλη προσπάθεια της μητέρας του Γεωργίου Ψύλλα να τοποθετήσει τον γιο της, παιδί ακόμη, σε ένα τσαγκάρικο, ώστε να διδαχθεί την τέχνη του υποδηματοποιού, μια τέχνη που στις μέρες μας όχι μόνο δεν είναι διαδεδομένη αλλά υπό εξαφάνιση. Λίγοι νέοι παραμένουν ή από επιλογή επιστρέφουν σε χειρωνακτικά επαγγέλματα. Όταν όμως συμβαίνει, αυτό γίνεται συνήθως συνειδητά, από νέους που επιζητούν τη δημιουργία, και, συχνά, αντίθετα προς τις επιθυμίες των γονέων.
- Μας εντυπωσίασε ιδιαίτερα το ότι αυτός που δίδασκε τα πρώτα γράμματα στα παιδιά δεν ήταν ένας δάσκαλος όπως σήμερα. Ασχολούνταν με ποικίλα επαγγέλματα. Ο εφημέριος της ενορίας του Γεωργίου Ψύλλα, με το όνομα Βησσαρίων, ήταν ιερέας αλλά και οικονόμος και ράπτης. Ήταν όμως εκείνος που συγκέντρωνε στον περίβολο της εκκλησίας τα παιδιά της ενορίας του για να τους μάθει γραφή και ανάγνωση. Ήταν ένας από τους πολλούς ιερείς και ανθρώπους της εκκλησίας που γνωρίζουμε ότι έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη μόρφωση των παιδιών.
- Εντύπωση μου έκανε ότι τα παιδιά εκείνη την εποχή δεν ήταν συνηθισμένο να μορφώνονται και πολλές φορές μπορεί να ήταν θέμα τύχης ένα παιδί να μορφωθεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Ψύλλας κατέληξε να μάθει γράμματα ύστερα από την προτροπή της γειτόνισσας να πάει σε ένα σχολείο, από τα λίγα που υπήρχαν τότε, για να βρει τον φίλο του. Στη σημερινή εποχή τα παιδιά είναι αυτονόητο ότι μορφώνονται, τουλάχιστον στις περισσότερες χώρες. Συνειδητοποιώ πως το σχολείο την σημερινή εποχή είναι κάτι δεδομένο για όλους, ενώ την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν αξιοζήλευτο για ένα παιδί να μπορεί να αντέξει οικονομικά όλα όσα περιλάμβανε η διαδικασία της εκπαίδευσης. Σκέφτομαι ακόμη ότι την συγκεκριμένη περίοδο, τα παιδιά έκαναν τα πάντα για να μάθουν να διαβάζουν, ενώ σήμερα όλα τα παιδιά θεωρούν το σχολείο κάτι βαρετό, ειδικά όσον αφορά τον τομέα του διαβάσματος και της μελέτης.
Ούτω λοιπόν άρχισα τα μαθήματά μου, τα οποία εντός ενός έτους και ολιγώτερον ετελείωσα. Εδιδάχθην μετά την φυλλάδα την Οκτώηχον και το Ψαλτήριον και επρόκειτο πλέον να διδαχθώ και τον Απόστολον, τας Πράξεις δηλαδή των Αποστόλων και τας Επιστολάς. Όλα ταύτα εδιδάσκοντο τότε εις εκμάθησιν των γραμμάτων αλλά εχρησίμευον συγχρόνως και εις ανάγνωσιν εν ταις εκκλησίαις εκ μέρους των παιδίων. Η πτωχή μου μήτηρ όμως ή δεν εύρεν Απόστολον να μου αγοράσει ή δεν ηδύνατο δι’ ανέχειαν. Ζητήσασα να δανειστεί από την γειτονική οικία της χήρας Ντέκα κανέν αντίτυπο, ήκουσε παρ’ αυτής ότι ήταν πλέον περιττό να διαμένω ακόμη εις το γραμματοδιδασκαλείον, ως γνωρίζων ήδη εντελώς την ανάγνωσιν. Συγχρόνως παρεκινήθη να με εισάξη εις εν των ελληνικών σχολείων. Ούτω με εισήξεν εις το του διδασκάλου Κουβελάνου, κείμενον ακριβώς κατά την θέσιν όπου σήμερον ίσταται το ωρολόγιον της πόλεως.
- Εντύπωση μας έκανε το γεγονός ότι οι μαθητές διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση από εκκλησιαστικά κείμενα, καθώς δεν υπήρχαν άλλα βιβλία παρά μόνο αυτά. Η δυσκολία ήταν μεγάλη, γιατί δεν ήταν γραμμένα στην τότε καθομιλουμένη γλώσσα, και συνεπώς τα παιδιά είτε δεν την καταλάβαιναν είτε έκαναν λανθασμένους συνειρμούς, όπως φαίνεται και από τις σχολικές αναμνήσεις από τη Ζάκυνθο που καταγράφει σε αυτοβιογραφικό του κείμενο ο ιστορικός Ερμάννος Λούντζης: «Εκ της νηπιότητός μου ενθυμούμαι το πρώτον σχολείον το οποίον εσύχναζον. Προς την άκραν της Πλατείας Ρούγας, κατά το βόρειον μέρος, κείται εκκλησία εις τον Άγιον Στέφανον αφιερωμένη. Όπισθεν αυτής, εισερχομένου τινός εκ της πύλης, υπό το κωδωνοστάσιον, είς τινας τότε οικίσκους εν ώρα θέρους, και τον χειμώνα εις το γυναιτίκι της εκκλησίας, ο αναγνώστης Κριεζής είχε το σχολείον του. Αφ' ου εν αυτώ τω σχολείω έμαθον το αλφάβητον, άρχισα και την ανάγνωσιν εις το Οκτωήχι. Η ούτως δε λεγομένη ανάγνωσις συνίστατο εις το να διακρατώ εις την μνήμην φθόγγους, τους οποίους ουδαμώς ηννόουν. «Κυκλώσατε Λαοί», ενθυμούμαι ότι ήσαν αι πρώται λέξεις του τροπαρίου, πρώτου κειμένου της αναγνώσεως. Το κυκλώσατε, διά της αναλογίας της φωνής με την λέξιν κλώσσα, είχεν ίσια ίσια διεγείρει εις τον νουν μου την ιδέαν της κλώσσης. Ψιττακίζοντος δε του τροπαρίου, πάντοτε παρίστατο εις την φαντασία μου, κλώσσα περιεστοιχισμένη από τα κλωσσοπούλια της.»
Τα σχολεία
Γνωρίζω εκ παραδόσεως ότι το σχολείον του Κουβελάνου ήτο εξαρχής οικία ιδιωτική Αθηναίου όστις εκπαιδευθείς εκτός των Αθηνών και επανελθών εις την πατρίδα του προσέλαβε μαθητάς εις την ιδίαν του οικία. Χειροτονηθείς αρχιερεύς και διορισθείς επίσκοπος αφιέρωσε την οικίαν του ταύτην εις την κοινότητα των Αθηναίων συσκευασμένη εντελώς εις σχολείον.Εισερχόμενος τις εις την σχολήν απήντα αυλή ευρύχωρον έχουσαν εν μέσω πηγάδιον, δεξιόθεν και αριστερόθεν ήσαν οικοδομημένα 12 δωμάτια, εξ εις εκάστην πλευράν. Απέναντι ευρίσκοντο επί των κατωγείων ευρύχωρον μαγειρείον και τραπεζαρείον και σιταποθήκη. Άνωθεν η αίθουσα των παραδόσεων και η αίθουσα του Διδασκάλου. Τα 12 δωμάτια ένθεν και ένθεν της αυλής έμελλον να χρησιμεύωσιν εις ενοίκισιν δώδεκα μαθητών, υποτρόφων του ιδίου κτήτορος Ιωάννου Ντέκα. Η σχολή ήτο προικισμένη με βιβλιοθήκη και με όργανα και σφαίρας γεωγραφικάς και αστρονομικάς. Ίσως δε και μέχρι τινός εμισθοδότει τους διδασκάλους. Η είσοδος εις το σχολείον τούτο ευρίσκετο απέναντι πλατείας ευρυχώρου, εχούσης πέριξ πολλά τουρκικά καφενεία, εις τα οποία διημέρευον και ακόμη διενυκτέρευον μόνον οι εκ των Οθωμανών προκριτώτεροι και πλουσιώτεροι αλλ’ ουδείς εκ των Ελλήνων. Δια τούτο έγινεν ανάγκη να εγκαταλειφθή το σχολείον εκείνο.
- Πόσο διαφορετικά ήταν τα σχολεία κατά την περίοδο της Επανάστασης σε σχέση με σήμερα! Δεν είχαν την σημερινή δομή και την οργάνωση, ενώ λειτουργούσαν συνήθως σε κτήρια της εκκλησίας ή και σε σπίτια ιδιωτών οι οποίοι αναγνωρίζοντας τη σημασία της μόρφωσης πρόσφεραν την περιουσία τους ανιδιοτελώς, για να δώσουν την ευκαιρία της μάθησης στα παιδιά της περιοχής.
- Μας εξέπληξε το γεγονός ότι ένα απλό σπίτι μετατρεπόταν με την πρωτοβουλία ενός απλού ανθρώπου σε σχολείο, τη στιγμή που σήμερα τα σχολεία χτίζονται με ευθύνη της πολιτείας σε μεγάλες εκτάσεις και τα κτήρια είναι ευρύχωρα. Άραγε πώς θα μπορούσαν οι μαθητές να κάνουν μάθημα βλέποντας γύρω τους αντικείμενα που θα μπορούσαν να τους αποσπάσουν την προσοχή;
- Μια εικόνα με αντιθέσεις: από τη μία το μαγειρείο κι η σιταποθήκη και από την άλλη όργανα και σφαίρες γεωγραφικές και αστρονομικές! Από τη μία στοιχεία της φτωχής καθημερινής ζωής και από την άλλη βιβλία και πειράματα φυσικής! Διαβάζουμε στο βιβλίο Η εξέλιξη της Νεοελληνικής επιστήμης του Γιάννη Καρά: “πειράματα κάνει ο Διονύσιος Πύρρος, δάσκαλος και του Γεωργίου Ψύλλα. Πειράματα γίνονται στη σχολή της Σμύρνης όπου σύμφωνα με μαρτυρία του Κωνσταντίνου Κούμα “εις το εκεί γυμνάσιον εφάνισαν τα πρώτα χημικά και φυσικά πειράματα, τα οποία δεν έχει ακόμη ιδείν η Ελλάς” και τα οποία “συντρέχουν με χαρά παιδάρια και τεχνίται διά να ιδώσι μανθάνοντες τους λόγους των κοινών τούτων της φύσεως φαινομένων.Όργανα φυσικής χημείας και αστρονομίας στέλνει ο Στέφανος Δούγκας στα Αμπελάκια, μία θαυμάσια Ηλεκτρική μηχανή καθώς και μία κρικωτήν σφαίραν, ενώ τα αναγκαιότερα χημικά εργαλεία ζητά ο Νεόφυτος Βάμβας από τη Βιέννη.»
Η φιλομάθεια
Το σχολείον τούτο του Ντέκα συνετηρείτο μέχρι του 1806, μισθοδοτουμένου του διδασκάλου από την κοινότητα και άνευ μαθητών υποτρόφων. Τότε ο Ηγούμενος Διονύσιος της Ιεράς Μονής Πετράκη, ιατρός πρακτικός αγράμματος αλλά εις άκρον φιλομαθής και φιλάνθρωπος προσελθων προς τον τότε Μητροπολίτη Αθηνών Γρηγόριον τον Λέσβιον και προς τους προεστώτας της πόλεως, επρότεινε να αναλάβει αυτός δι’ εξόδων της μονής την μισθοδοσίαν του διδασκάλου και να χορηγεί εις 12 πτωχούς μαθητάς τον ενιαύσιον άρτον, ανά εξ κιλά σίτου εις έκαστον, προς τούτω δε να πληρώνει αυτών και τον κεφαλικόν φόρον εκάστου (χαράτζ). Αύτη δε η κατάστασις διήρκεσεν από του 1806 μέχρι του 1821, ότε εξερράγη η υπέρ της ανεξαρτησίας επανάστασις της Ελλάδος. Την μετρίαν μου εκπαίδευσιν, την οποίαν εκ τούτου έκαμα πρόοδον εις την κοινωνικήν ανάπτυξίν μου, εγώ χρεωστώ εις την φιλάνθρωπον και φιλόμουσον διάθεσιν του Διονυσίου Πετράκη, του αναλαβόντος αυθορμήτως την μισθοδοσίαν του διδασκάλου και την υποτροφίαν των δώδεκα μαθητών.
- «Ηγούμενος, …ιατρός πρακτικός, …αγράμματος,… εις άκρον φιλομαθής» Σήμερα, με μια πρώτη προσέγγιση, οι ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του Διονυσίου φαίνονται ασυμβίβαστα, τότε δεν ήταν. Αξίζει να σκεφτούμε πάνω στο νόημα αυτών των χαρακτηρισμών. Ποια είναι η σχέση της φιλομάθειας με τη μόρφωση; Ποιο χαρακτηριστικό από τα δύο είναι σημαντικότερο και γιατί; Μπορεί να υπάρχει αγραμματοσύνη όταν υπάρχει φιλομάθεια; Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι αγράμματοι αλλά, ταυτόχρονα, φιλομαθείς; Αντίθετα, μήπως συναντούμε ανθρώπους καταρτισμένους αλλά καθόλου φιλομαθείς; Είναι διαφορετικό το περιεχόμενο της έννοιας «κατάρτιση» από αυτό της έννοιας «μόρφωση»; Τι είναι τελικά σημαντικότερο, να θεωρείται κάποιος μορφωμένος ή φιλομαθής; Πολλά τα ερωτήματα, ενδιαφέρουσες οι πολλές και διαφορετικές απαντήσεις. Μία κοινή θέση στην οποία συγκλίναμε όλα τα παιδιά είναι ότι στην εποχή μας το σχολείο έγινε μεν υποχρεωτικό για όλους, όμως κάποιες φορές δεν υπάρχει από τους μαθητές η όρεξη για διάβασμα και για μάθηση. Έτσι το να μάθει κανείς γράμματα σήμερα είναι δεδομένο και αυτονόητο αλλά δεν αρκεί. Όποιος έχει φιλομάθεια, φιλοπερίεργο και ανήσυχο πνεύμα, όποιος απορεί, θέτει ερωτήσεις και αναζητά απαντήσεις, όποιος έχει ακόρεστη δίψα να ανακαλύπτει πράγματα, θα προχωρήσει πέρα από τα συνηθισμένα και θα κάνει τη μόρφωση μια συνεχή και διαρκή διαδικασία που τον οδηγεί σε μεγαλύτερα ύψη και βάθη.
- Βαθιά πεποίθηση πολλών Ελλήνων ήδη από τον 18ο αι. ήταν το ότι η διάδοση της παιδείας θα αποτελέσει τον κύριο μοχλό για την κατάκτηση της ανεξαρτησίας, την εθνική συγκρότηση και την πρόοδο. Γι’ αυτό γίνονταν σημαντικές οικονομικές προσφορές με στόχο το άνοιγμα ή την επαναλειτουργία σχολείων, την αγορά και την αποστολή βιβλίων, συγγραμμάτων, φυλλαδίων και επιστημονικών οργάνων, καθώς και τη χρηματοδότηση διδακτικών και επιστημονικών εκδόσεων, τη μισθοδοσία δασκάλων και τη χορήγηση υποτροφιών σε φτωχά παιδιά με έφεση όμως στα γράμματα. Είναι πράγματι εντυπωσιακό και αξιοθαύμαστο πώς αυτή η «μικρή» εκπαίδευση έφερε την «μεγάλη» αναγέννηση του έθνους και αναρωτιέται κανείς πώς ο άνθρωπος θα μπορούσε να είναι ελεύθερος αν παρέμενε αγράμματος.
Πρόσβαση στη μόρφωση
Κωνσταντίνος Μ. Κούμας - «Παιδαγωγία. Περί παιδείας και σχολείων» (1819)
Ο Κωνσταντίνος Κούμας (1777 - 1836) υπήρξε Έλληνας διδάσκαλος του Γένους, πρωτεργάτης του νεοελληνικού διαφωτισμού, ιστορικός, φιλόσοφος και μεταφραστής λογοτεχνικών έργων. Πίστευε στον κοινωνικό χαρακτήρα της παιδείας και απόκτησε μεγάλη φήμη ως άξιος οργανωτής σχολείων.
Διά να επιτύχει τον σκοπόν της ειρηνικής και θεαρέστου συμβιώσεως των ανθρώπων η παιδεία, φανερόν είναι, ότι πρέπει να εξαπλωθεί́ εις όλα τα πρόσωπα της ανθρωπότητος, εις έκαστον αναλόγως με το υπούργημα ή επάγγελμά́ του. Κανένα έθνος του κόσμου δεν δύναται να ονομασθεί́ πεπαιδευμένο, ουδέ́ σώζεται ευτυχώς, εις το οποίον άτομα τινά́ μόνον μετέχουσι της παιδείας, το δε πλείστο αυτού́ μέρος περιπλανάται εις το σκότος της απαιδευσίας· […]Διά να γίνει κοινή η παιδεία εις έν τι έθνος, είναι αναγκαίον συστάσεως κοινών παιδευτηρίων, όπου συναγόμενοι οι παίδες πάσης τάξεως αποκτά έκαστος τας γνώσεις, αίτινες τού είναι αναγκαίαι εις το οποίον μέλλει να επαγγελθεί υπούργημα εις τον κοινωνικόν του βίον. Πάσα λοιπόν πόλις, παν πολίχνιον, πάσα μικρά κώμη, και αγρός πρέπει να έχουν τα ανάλογα των κατοίκων των παιδευτήρια.
Το κείμενο του Κωνσταντίνου Κούμα «Παιδαγωγία. Περί παιδείας και σχολείων» δημοσιεύτηκε το 1819 στο περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος». Στο απόσπασμα αυτό αναγνωρίζει ως προϋπόθεση για τον χαρακτηρισμό ενός έθνους ως πεπαιδευμένου τη μόρφωση του συνόλου των ατόμων που το απαρτίζουν και όχι μόνο μιας μικρής μερίδας. Συζητήσαμε πόσο επίκαιρο παραμένει το αίτημα για καθολική μόρφωση, όταν ανάλογο άρθρο βρίσκουμε στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα του 1948 που και σήμερα βρίσκεται σε ισχύ:
- Καθένας έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η εκπαίδευση πρέπει να παρέχεται δωρεάν, τουλάχιστον στη στοιχειώδη και βασική της βαθµίδα. Η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση θα πρέπει να είναι διαθέσιμες κατά γενικό κανόνα και η πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία πρέπει να είναι ανοιχτή σε όλους, υπό ίσους όρους, ανάλογα µε τις ικανότητές τους.
- Η εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στην πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και στην ενίσχυση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Πρέπει να προάγει την κατανόηση, την ανεκτικότητα και τη φιλία ανάμεσα σε όλα τα έθνη και σε όλες τις φυλές και τις θρησκευτικές ομάδες, και να ευνοεί την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων των Ηνωμένων Εθνών για τη διατήρηση της ειρήνης.
- Οι γονείς έχουν, κατά προτεραιότητα, το δικαίωμα να επιλέγουν το είδος της παιδείας που θα δοθεί στα παιδιά τους.
Η αξία της μόρφωσης
Ρήγας Φεραίος Τα δίκαια του ανθρώπου, άρθρο 22 (1797)
Όλοι χωρίς εξαίρεση έχουν Χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς. Εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και ιταλική γλώσσα. Η δε ελληνική να είναι απαραίτητος.
Η απόδειξη της ορθότητας της θέσης που διατυπώνει με απλότητα και σαφήνεια ο Ρήγας, βρίσκεται στην έκβαση της ελληνικής επανάστασης και στον ρόλο που έπαιξε η παιδεία στην ελληνική παλιγγενεσία. Η ιστορικός Μαρία Ευθυμίου σημειώνει: «Οι Έλληνες προηγήθηκαν ως προς την εθνική τους αποκατάσταση έναντι των άλλων εθνών, που ήταν υπόδουλα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και η κύρια αιτία της ελληνικής πρωτοπορίας θεωρείται πλέον η παιδεία. Είχαν την πιο διαδεδομένη και σημαντική παιδεία στα Βαλκάνια και μια γλώσσα με θαυμαστά χαρακτηριστικά πλούτου και διάρκειας. Είχαν τα περισσότερα και καλύτερα σχολεία από κάθε άλλον Χριστιανικό Ορθόδοξο λαό στη Βαλκανική τις παραμονές της Επανάστασης»
Σήμερα, δυόμισι αιώνες μετά τον Ρήγα, αναρωτηθήκαμε τι θα απαντούσαμε εμείς στο ερώτημα «Γιατί είναι αναγκαία/σημαντική η μόρφωση σήμερα;» Η συζήτηση μας οδήγησε στο να δώσουμε την εξής διευκρίνιση , ότι δηλ. η μόρφωση δεν ταυτίζεται ούτε χρονικά ούτε ως περιεχόμενο με την εκπαίδευση που παρέχει το σχολείο και δεν περιορίζεται στην επαγγελματική κατάρτιση. Πρόκειται για κάτι ευρύτερο, βαθύτερο, πλουσιότερο. Εκτείνεται σε όλο τον χρονικό ορίζοντα της ζωής του ανθρώπου, ταυτίζεται λοιπόν με τη διά βίου μάθηση, άρα απαιτεί ισχυρή θέληση, κόπο, θυσίες, αφορά κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης, γίνεται δηλ. μια υπόθεση ζωής.
Η μόρφωση είναι σημαντική
- Γιατί προσφέρει τα εφόδια που χρειάζεται κάποιος, για να ασκήσει το επάγγελμα που επιθυμεί εξασφαλίζοντας κανείς τον αξιοπρεπή βιοπορισμό του. Η μόρφωση εκτείνεται σε όλη τη ζωή του ανθρώπου και του προσφέρει τα απαραίτητα εφόδια για να ασκήσει το επάγγελμα που επιθυμεί. Ένας άνθρωπος που μορφώνεται μπορεί να επιλέξει στη ζωή του να ασχοληθεί με αυτό που πραγματικά τον εκφράζει. Αν κάποιος δε μορφωθεί, περιορίζονται οι ορίζοντες και οι επιλογές του και αποκλείει επαγγέλματα που χρειάζονται ένα συγκεκριμένο επίπεδο μόρφωσης. Ταυτόχρονα η γνώση που αποκτά τον φέρνει σε επαφή και με άλλες επαγγελματικές επιλογές που διαφορετικά δεν θα τις γνώριζε. Αν μάλιστα συνεχίσει να μορφώνεται σε όλη του τη ζωή, μπορεί να αλλάξει επαγγελματική καριέρα, αν χρειαστεί. Κι αυτό είναι απαραίτητο ειδικά στις μέρες μας που η τεχνολογία και η επιστήμη συνεχώς εξελίσσεται και μπορεί ένα επάγγελμα που υπάρχει σήμερα σε δέκα ή σε είκοσι χρόνια να μην σου εξασφαλίζει τα απαραίτητα για την επιβίωσή σου.
- Γιατί μας βοηθάει να κάνουμε σωστές επιλογές και το μέλλον μας είναι εξαρτώμενο από τις επιλογές μας στο παρόν.
- Γιατί διευκολύνει την ομαλή επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και την επίλυση των προβλημάτων και των διαφορών τους. Οι διαφορετικές απόψεις και ο διαφορετικός τρόπος που βιώνει ο καθένας τα γεγονότα και διαχειρίζεται τις καταστάσεις, μπορούν να οδηγήσουν σε προβλήματα μεταξύ μας, που για την επίλυσή τους, χρειάζεται καλή επιχειρηματολογία, ώστε να μπορέσει κάποιος να υποστηρίξει τη γνώμη του σε μια διαφωνία, χωρίς να προσβάλλει το άτομο που διαφωνεί με την άποψή του. Η πειθώ αλλά και οι καλοί τρόποι είναι χαρακτηριστικά που κατέχει ένας βαθιά μορφωμένος άνθρωπος.
- Γιατί μέσα από αυτήν διευρύνεται και βαθαίνει η σκέψη, γεννιούνται νέες και ποικίλες ιδέες που θα συμβάλουν στην εξέλιξη πολλών τομέων και στη βελτίωση της ζωής. Είναι δηλ. προϋπόθεση της προκοπής και της επιτυχίας στη ζωή.
- Γιατί είναι το κύριο όπλο ενάντια στην εξαπάτηση και στην εκμετάλλευση. Η γνώση είναι δύναμη. Ο μορφωμένος άνθρωπος γνωρίζει τι είναι σωστό ή τι όχι για αυτόν και τους γύρω του. Έχει μάθει να σκέφτεται και δεν αποδέχεται οτιδήποτε ακούει χωρίς να καταλάβει τον μηχανισμό πίσω από αυτό. Αυτή η κριτική επεξεργασία μειώνει πολύ τις πιθανότητες να πέσει κάποιος θύμα απάτης, να τον παραπλανήσουν και να τον χειραγωγήσουν.
- γιατί μόνο έτσι ένας άνθρωπος και ένας λαός δεν θα επιτρέψει την υποδούλωση του σε άλλους. Η έλλειψη παιδείας καθιστά το άτομο άβουλο και παθητικό, ενώ η μόρφωση φωτίζει το νου και δίνει τη δύναμη στον άνθρωπο να επαναστατήσει υπερασπιζόμενος τα δικαιώματά του και του επιτρέπει να κάνει σωστές πολιτικές επιλογές. Σχετικά με αυτό, ο Γεώργιος Ψύλλας αναγγέλλοντας στις 18 Ιουλίου 1824 την έκδοση της Εφημερίδος Αθηνών μεταξύ άλλων αναφέρει: «Διά να φυλάξη το ελληνικόν έθνος την ελευθερίαν, οπού με τόσον αίμα αγόρασε και με τόσον φρικτόν όρκον έμπροσθεν του θεού και όλου του κόσμου αποφάσισε να στερεώση, ανάγκη πάσα να φωτισθή. Εις τούτο έχοντας και ημείς χρέος να συνεργήσωμεν το κατά δύναμιν και στοχαζόμενοι ότι ένα από τους πολλούς δρόμους με τους οποίους τα έθνη φθάνουν εις τον φωτισμόν των είναι και η ελεύθερη κοινοποίησις των στοχασμών του ανθρώπου, αποφασίσαμεν να επιχειρισθούμεν μίαν εφημερίδα με το όνομα Εφημερίς Αθηνών. Και διά να δείξωμεν πόσον σφικτά είμεθα προσκολλημένοι εις την παρρησίαν, εκλέγομεν διά γνωμικόςν της εφημερίδος μας το ακόλουθον: Η παρρησία είναι η ψυχή της δικαιοσύνης. Χωρίς αυτήν ο λαός, μένοντας ανίδεος από όσα λέγουν και ενεργούν οι παραστάται του, δεν θα είναι αρκετός να τους γνωρίζη, ακολούθως μήτε καλήν εκλογήν θα ημπορή να κάμνη, πράγμα από το οποίον κρέμεται η ευτυχία και η δυστυχία του…»
- γιατί ο μορφωμένος άνθρωπος είναι όχι μόνο ικανός αλλά και πρόθυμος να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο. Η πιο ευαίσθητη και σφαιρική προσέγγιση των θεμάτων πως αντιμετωπίζουν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων μπορεί να αμβλύνει διαφορές και να εξασφαλίσει σε όλους μια καλύτερη ζωή και αρμονικότερη συνύπαρξη.
- γιατί ο μορφωμένος άνθρωπος έχει πνευματικές ανησυχίες και ενδιαφέροντα και συμμετέχει στην πολιτιστική διαδικασία. Αν η πνευματική καλλιέργεια είναι απαραίτητη για τον άνθρωπο, όσο η τροφή για τη συντήρηση του ανθρώπινου σώματος, το ίδιο ζωτική είναι η πνευματική ζωή ενός λαού για την επιβίωσή του και την ενδυνάμωση της παρουσίας του στον παγκόσμιο χάρτη. Μέσω της μόρφωσης η ιστορία και ο πολιτισμός βρίσκουν συνέχεια.
- γιατί ο μορφωμένος άνθρωπος γνωρίζει την ιστορία του, τη γλώσσα του, την ταυτότητά του και ταυτόχρονα μπορεί να υπερβεί τα σύνορα ταξιδεύοντας και να γνωρίσει καινούριους ανθρώπους, κουλτούρες και ιστορίες να έρθει πιο κοντά με τον έξω κόσμο δημιουργώντας δεσμούς και ρίχνοντας γέφυρες με άλλους λαούς και άλλες χώρες.
- γιατί μέσα από τη μόρφωση ανακαλύπτει κάποιος τον εαυτό του, βρίσκει προσωπικούς τρόπους έκφρασης και οδηγείται στην αυτογνωσία
- γιατί μέσω της γνώσης χτίζεται η ηθική του ανθρώπου, αφού καλλιεργεί την υπευθυνότητα και την ευσυνειδησία.
Τα παιδιά του Β1 μελέτησαν, προβληματίστηκαν, συζήτησαν, έγραψαν
Ρήγας Βελεστινλής - «Νέα Πολιτική Διοίκησις»
Αποσπάσματα από τη Νέα Πολιτική Διοίκηση - Τα δίκαια του ανθρώπου
«Άρθρον 2- Αυτά τα Φυσικά Δίκαια είναι: πρώτον, το να είμεθα όλοι ίσοι και όχι ο ένας κατώτερος από τον άλλον· δεύτερον, να είμεθα ελεύθεροι και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού·Τρίτον, να είμεθα σίγουροι εις την ζωήν μας, και κανένας να μην ημπορή να μας την πάρη αδίκως και κατά την φαντασίαν».«’Αρθρον 3- Όλοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι».«Άρθρον 6- Η Ελευθερία είναι εκείνη η δύναμις όπου έχει ο άνθρωπος εις το να κάμη όλον εκείνο, όπου δεν βλάπτει εις τα δίκαια των γειτόνων του».«Άρθρον 7- Το δίκαιον του να φανερώνωμεν την γνώμην μας και τους συλλογισμούς μας, τόσον με την τυπογραφίαν, όσον και με άλλον τρόπον».«Άρθρον 17- Δεν είναι εμποδισμένον εις τους κατοίκους κανένα είδος εργασίας, τέχνης, γεωργικής, πραγματείας ή οποιονδήποτε επιχείρημα ωφέλιμον εις την συγκοινωνίαν. Η φιλοπονία όλων των πολιτών ημπορεί να εκτείνεται εις όλας τας τέχνας και μαθήσεις».«Άρθρον 22- Όλοι χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς· εις δε τάς μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα· η δε ελληνική να είναι απαραίτητος».
- Η εκπαίδευση είναι απαραίτητη για όλους μας. Μας εξασφαλίζει γνώσεις που θα μας χρησιμεύσουν στη ζωή μας.
- «Λάμπουν τα ελεύθερα έθνη» και λάμπουν γιατί είναι ελεύθερα. Αγωνίστηκαν όμως για να είναι ελεύθερα. Οι άνθρωποι του τότε, ενώ αγωνίζονταν για τη ζωή τους και την πατρίδα τους, είχαν παράλληλα στο μυαλό τους και την καλλιέργεια του πνεύματός τους. Λάμπουν τα πνεύματα, άρα λάμπουν και τα έθνη!
- Θεωρούσα την εκπαίδευση αυτονόητη…Δεν είχα σκεφτεί ποτέ πως είναι η απαραίτητη προϋπόθεση της Ελευθερίας!
- Οι Έλληνες το 1821 επεδίωκαν τη μόρφωση γιατί πίστευαν ότι ήταν το μέσο που θα τους οδηγούσε στην ελευθερία. Σήμερα, τη θεωρούν ως το μέσο που θα τους οδηγήσει σε κάποιου είδους καταξίωση. Σίγουρα δεν την επιδιώκουν για τους σωστούς λόγους!
- Τα ελεύθερα έθνη είναι ελεύθερα μόνο χάρη στην παιδεία.
- Πολύ χαίρομαι που έχω την ευκαιρία να εκφράσω τις σκέψεις μου με αφορμή το κείμενο του Ρήγα. Η εκπαίδευση, το πολύτιμο αυτό αγαθό της κοινωνίας, δημιουργεί προκομμένους ανθρώπους. Οι προκομμένοι άνθρωποι ξεχωρίζουν, προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο, εκπροσωπούν την πατρίδα τους με περηφάνια.
Το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδας (1832)
Το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδας του 1832 ψηφίστηκε στην Ε’ Εθνοσυνέλευση, η οποία ξεκίνησε τις εργασίες της στο Ναύπλιο τον Δεκέμβριο του 1831 και τις ολοκλήρωσε τον Μάρτιο του 1832. Η εθνοσυνέλευση ενέκρινε και καθιέρωσε ως θεμελιώδη Νόμον του Έθνους το Σύνταγμα το Βασιλικόν.
§ 4. Κοινά δίκαια και χρέη των Ελλήνων«27. Όλοι οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον των νόμων».«28. Όλοι οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα ν’αποκτώσι μέρος των υλικών και ηθικών αγαθών, οίον κτήματα και χρήματα και παιδείαν, και ν’απολαύωσι μετ’ασφαλείας τους καρπούς των πόνων των· να συσταίνωσι καταστήματα παιδευτικά, βιομηχανίας και τεχνών, και να φροντίζωσι περί της ιδίας αυτών και των ιδίων τέκνων ευπορίας και εκπαιδεύσεως, συμμορφούμενοι με τους τεθησομένους περί τούτων νόμους».
- Πράγματι σήμερα η παιδεία θεωρείται δεδομένη. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών του κόσμου πηγαίνει σχολείο αλλά η παιδεία έχει χάσει τη θέση της στις καρδιές των παιδιών. Ένα αγαθό που τόσο δύσκολα αποκτήθηκε ύστερα από αμέτρητους σκληρούς αγώνες έχει γίνει πια «αγγαρεία». Είναι συνταρακτικό να σκεφτεί κανείς ότι πολλά παιδιά όχι μόνο δεν εκτιμούν την παιδεία αλλά τη θεωρούν περιττή!
- Σήμερα θεωρούμε ότι η εκπαίδευση είναι δεδομένη. Διαβάζοντας αυτά τα κείμενα, μου ήρθε στο μυαλό η κατάσταση που επικρατεί στις φτωχές χώρες όπου τα παιδιά δεν μπορούν να εκπαιδευθούν. Τελικά, δεν είναι τόσο δεδομένη όσο νόμιζα!
- Η εκπαίδευση είναι από τα σημαντικότερα, αν όχι το σημαντικότερο προνόμιο του ανθρώπου. Καθορίζει το μέλλον του και τους ανθρώπους με τους οποίους θα συναναστραφεί.
- Η εκπαίδευση εκείνα τα χρόνια ήταν ο «δρόμος» προς την ελευθερία. Σήμερα η εκπαίδευση μας καλλιεργεί, μας «παιδεύει». Μας βοηθάει να αποκτήσουμε λόγο και άποψη.
- Οι περισσότεροι μαθητές, δυστυχώς, δεν εκτιμούν το γεγονός ότι μπορούν να πάνε στο σχολείο. Υπάρχουν παιδιά που θέλουν αλλά δεν μπορούν. Ίσως φταίει ο τρόπος εκπαίδευσης κι όχι το ίδιο το σχολείο. Χωρίς, όμως, την μάθηση δεν μπορεί ο άνθρωπος να αποτελέσει μέλος της κοινωνίας.
- Το σχολείο είναι υπεύθυνο για τη συγκρότηση της ηθικής και πνευματικής προσωπικότητας του ατόμου, Το σχολείο είναι το «εισιτήριο» του ανθρώπου για την κοινωνία.
- Σίγουρα είναι άδικο κάποιοι να έχουν το δικαίωμα στην εκπαίδευση κι άλλοι να μην έχουν πρόσβαση σε αυτή κι όχι από επιλογή. Η εκπαίδευση βοηθάει τα παιδιά να μην γίνονται θύματα εκμετάλλευσης.
- Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι κι αξίζουν να έχουν τα ίδια δικαιώματα. Η εκπαίδευση δεν είναι μόνο δικαίωμα αλλά και υποχρέωση.
- Η εκπαίδευση είναι πολιτισμός.
Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας
Η Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας είναι ένα έργο το οποίο γράφτηκε από τον Ανώνυμο Έλληνα στην Ιταλία το 1806. Είναι ένα έργο γεμάτο από «τη ζωή» των Ελλήνων στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας, το οποίο αναπτύσσεται με τη μορφή επιστολής. Ο συγγραφέας του κάνει μια συνολική θεώρηση του νεοελληνικού προβλήματος και οι ιδέες του αποτελούν τη βάση του αγώνα για την απελευθέρωση.
Αποσπάσματα από την Ελληνική Νομαρχία
«…και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλελεύθεροι, υστερημένοι όμως από το φως της φιλοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι κατά συνήθειαν, μεμεθυσμένοι δε από την αμάθειαν και δεισιδαιμονίαν, υπήκουον και εφοβούντο τους τυράννους των, χωρίς να ηξεύρουν το διατί.»«Υπάγετε να προητοιμάσητε την επανόρθωσιν των συμπατριωτών μας. Η δόξα σας προσμένει με τους στεφάνους της νίκης εις τας χείρας και με τας αγκάλας ανοιχτάς. Μην ξεχάσετε, ότι η αρετή και η αληθής φιλοσοφία είναι το να ζη τινάς εις τους πολλούς και αυτό αποκτάται ωφελώντας τους.»«Εσείς δε ω ευλαβέστατοι ιερείς, όπου και το πολύτιμον φόρεμα της διδασκαλίας έχετε και εις τα σχολεία τους νέους διδάσκετε, μην αμελήσετε και διά φωνής και διά γραμμάτων, από το να ανοίξητε τους οφθαλμούς των Ελλήνων. Εσείς έχετε διά τοιούτον τέλος τα αναγκαιότερα μέσα, την αρετήν λέγω και την σοφίαν. Γράψατε και πλατύτερα και σαφέστερα την αλήθειαν απ’ότι εγώ έκαμα, και μην αμφιβάλλετε, ότι εντός ολίγου η πατρίς μας θέλει δοξάσει τα ονόματά σας, και οι Έλληνες δεν θέλει φανώσιν αγνώμονες εις τας χάριτάς σας.Ακροασθήτε τας συμβουλάς του νέου Ιπποκράτους, του ενάρετου φιλοσόφου Έλληνος, του εν Παρισίοις, λέγω κυρίου Κοραή. Μιμηθείτε τον αξιάγαστον και αληθή ιερέα και οπαδόν του Χριστού, τον εν Κερκύρα, λέγω κυρ Παπ’Ανδρέα. Εκριζώσατε την δεισιδαιμονίαν και την αμάθειαν μαζί και θυσιάσατε, αν η χρεία το καλή, κάθε μερικόν σας καλόν διά το καλόν της κοινότητος.»«Ας εξετάσωμεν τώρα τας αιτίας όπου αποκαταστώσιν εύκολον την επανόρθωσιν των Ελλήνων. Πρώτη, λοιπόν, είναι η προχώρησις του γένους μας εις τα μαθήματα. Ω, πόση διαφορά ευρίσκεται εις την Ελλάδα από δέκα χρόνους έως την σήμερον! Μεγάλη, ω αδελφοί μου, μεγαλοτάτη και καθ’εκάστην προς το κρείττον φέρεται. Τώρα άρχισαν αι Μούσαι να αναλάβουν, και πάλιν να επανορθωθώσιν εις τα χρυσόχροα όρη της Ελλάδας. Ο Απόλλων πάλιν εμφανίσθη εις το αρχαίον του παλάτιον. Δεν ευρίσκεται πόλις την σήμερον, όπου να μην έχη δύο και τρία σχολεία.Εξαλείφθη εις τα περισσότερα μέρη η δεισιδαιμονία των γραμματικών, και οι νέοι ήρχισαν να μεταχειρίζωνται τον αξιοτιμιώτερον καιρόν της ζωής των εις γνώσεις ωφελίμους, και όχι να τον εξοδεύουν εις το να εκστηθίζωσι λέξεις. Η Λογική και η Φυσική άνοιξαν τους οφθαλμούς των περισσοτέρων . Ούτε οι διδάσκαλοι σήμερον έχουσιν εκείνην την ενοχλητικήν και βραδείαν μέθοδον της παραδόσεως, ούτε οι μαθηταί φυλάττουσι την οκνηρίαν και αμέλειαν, όπου είχον, αλλ’αμφότεροι, με άκραν ευχαρίστησιν και επιμέλειαν αντλίζουν από την ανεξάντλητον πηγήν της μαθήσεως εκείνα τα φώτα, όπου στολίζωσι το ανθρώπινον πνεύμα και το αποδεικνύουσιν άξιον του πλαστού του. Η πολυμάθεια, τέλος πάντων, απέβαλεν την δισχυρογνωμίαν από τους περισσοτέρους, και εν ενί λόγω, έπαυσεν εκείνη η αδιαφορία, όπου πρότερον τόσον εδειλίαζε τους ταλαιπώρους νέους, οίτινες εποθούσαν να παύσωσι την δίψαν των με τα καθαρά νάματα της σπουδής και σχεδόν δεν ετολμούσαν.»«Τα σχολεία δεν είναι πλέον έρημα ως και πρότερον, αλλά το καθέν περιέχει πενήντα και εκατόν μαθητάς, οίτινες αφού ανέγνωσαν τον ηδύτατον Ξενοφώντα, τον νουνεχή Πλούταρχον και τους λοιπούς ιστορικούς φιλοσόφους των προγόνων μας, εγνώρισαν τον βόρβορον της τυραννίας και κλαίουσι πικρώς διά την δυστυχίαν της πατρίδος μας.»«Οι Έλληνες, ω αδελφοί μου, έχουσι μίαν φυσικήν διάθεσιν, όχι μόνον εις το να μιμώνται-ομιλώντας γενικώς-αλλά και εις το να εφευρίσκωσι. Οι νόες των είναι γεννητικοί εις το άκρον, εις τρόπον όπου, μετά την επανόρθωσιν του γένους μας, δύο χρόνων διάστημα είναι αρκετώτατον να ξαναδώση εις ημάς τας προτέρας μας αρετάς.»
- Το να είναι κάποιος πεπαιδευμένος και να έχει αρετή τον κάνει να ξεχωρίζει μέσα στο πλήθος. Του προσφέρει μια ποιοτική ζωή. Η έλλειψη παιδείας οδηγεί στην στρέβλωση της πραγματικότητας.
- Η εκπαίδευση δεν πρέπει να είναι προνόμιο λίγων. Αντιθέτως, όλοι πρέπει να έχουν δικαίωμα στη μάθηση γιατί η γνώση είναι δύναμη!
- Η αρετή και η ηθική ανθίζουν μόνο εκεί που υπάρχει η παιδεία.
Δύο σκέψεις, ένας επίλογος
Ο Οδυσσέας Ελύτης το 1979, σε συνέντευξη τύπου που έδωσε με αφορμή την αναγγελία της βράβευσής του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων είπε:
«Τα γράμματα είναι από τις πιο ευγενικές ασκήσεις κι από τους πιο υψηλούς πόθους του ανθρώπου. Η παιδεία είναι ο κυβερνήτης του βίου.»
Εμείς το 2021 ως μαθητές και μαθήτριες πολύ απλά λέμε:
«Η παιδεία είναι η λύσηστη δουλεία και στην κρίση!»